Rok 1918 stworzył możliwość działań na szerszą skalę. Po 1927 r. spopularyzował się w kraju termin regionalizm. Odwoływał się on do mocno zakorzenionych patriotyzmów lokalnych . Stanowiły regionalne towarzystwa kultury i stanowią do dzisiaj istotny składnik polskiej panoramy kulturalnej. W czasie zaborów zastępowały nieistniejące państwowe instytucje kulturalne . Mielecka społeczność, mimo że tak bardzo „małomiasteczkowa”, pod koniec XIX w. należała do dość prężnych w tym zakresie. Począwszy od ostatniej dekady wieku XIX, powstają w Mielcu różne organizacje i towarzystwa. W 1893 r. rozpoczyna działalność mieleckie gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. W tym samym roku działają już: Towarzystwo Szkoły Ludowej i Towarzystwo Mieszczańskie „Ojczyzna”. Wcześniej, bo w 1869 r., powołano Towarzystwo Ochotniczej Straży Pożarnej, działa Kasyno powiatowe. W 1911 r. w mieleckim gimnazjum nauczyciel Franciszek Siorek zakłada pierwszą drużynę skautową . Powstają inne organizacje. Przy każdej szkole działa teatr amatorski. Najstarsze teatry amatorskie w Mielcu posiadają m.in.: Towarzystwo OSP, Kasyno powiatowe, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Przy każdej szkole, przy każdej organizacji i stowarzyszeniu tworzone były biblioteki. Powstawały biblioteki prywatne… Można śmiało powiedzieć, że ta wspaniała samoorganizacja społeczeństwa mieleckiego pod koniec XIX w. miała niemały wpływ na kulturalny obraz Mielca po roku 1918. Bardzo wielu młodych wtedy ludzi odpowiedziało na patriotyczne zapotrzebowanie roku 1914. Oni to – uczestnicy walk o odzyskanie niepodległości Polski, legioniści Józefa Piłsudskiego stali się przykładem dla pokolenia budującego rzeczywistość lat 1918-1939. Po 1945 r. byli wzorem, a przede wszystkim gwarantem przenoszenia tradycji utrwalonych w ich pamięci. Byli inicjatorami wielu działań chroniących tożsamość narodową, szerzyli wiedzę o historii najbliższej. Oni też m.in. byli inicjatorami powstania w Mielcu w 1964 r. Towarzystwa Miłośników Ziemi Mieleckiej.

Inicjatywa powołania Towarzystwa mogła wejść w fazę powolnej, ale konsekwentnej realizacji dopiero po 1956 r. Z początku były to „kroki” nieśmiałe. W 1957 r. ukazuje się Jednodniówka. Jej autorami byli Mirosław Maciąga i Edward Żurek (wykorzystano również wspomnienia Stanisława Doliny). W tym samym roku obchodzono w Mielcu rocznicę 500-lecia miasta. Wykonano i wprowadzono do ogólnej sprzedaży znaczek mosiężny na szpilce, który przedstawiał herb Mielca z datami 1457-1957. Znaczek taki znajduje się w zbiorach mieleckiego muzeum. Działania, chociaż miały charakter okazjonalny, dawały jednak nadzieję licznej grupie mielczan na to, że możliwe jest, aby powstała w Mielcu oficjalnie działająca organizacja, która będzie konsekwentnie realizować zadania związane z krzewieniem wśród społeczności „ziemi mieleckiej” wiedzy o regionie, o ludziach, którzy tutaj urodzili się, a dzięki swoim osiągnięciom, działaniom, patriotycznej postawie – wpisali się szczególnie w historię tego regionu, ale też zapisali się złotymi zgłoskami na kartach historii Polski. W 1960 r. ukazuje się drukiem nowe wydawnictwo. Jego autorami byli: dr Mirosław Maciąga, Edward Żurek i Marian Maj. Treść książki Mielec i okolice wprowadziła mielczan głębiej w historię Mielca i powiatu mieleckiego.

Data 16 stycznia 1964 r. należy do ważniejszych – można tak dzisiaj, po ponad czterdziestu latach, oceniać – w powojennych dziejach regionu. W tym bowiem dniu zapadła decyzja o powołaniu Towarzystwa Miłośników Ziemi Mieleckiej. 26 maja tego roku szczegółowo opracowane zadania Towarzystwa zostały przyjęte i zatwierdzone . Pierwszym przewodniczącym – piętnastego w ówczesnym województwie rzeszowskim towarzystwa – został Edward Żyrkowski. Funkcję wiceprezesa powierzono Edwardowi Żurkowi, sekretarza Tadeuszowi Lubasce, skarbnika Władysławowi Ciołkoszowi. Rozpoczęły pracę poszczególne sekcje: muzealna (kierowana przez dr. Mirosława Maciągę i Wiktora Jadernego), wydawnicza (prowadzona przez dr. Władysława Witka) i muzyczna (prowadzona przez Edwarda Krymskiego) .

Niezwykłymi efektami swojej pracy wykazywała się w tamtym okresie sekcja muzealna. W bardzo niedługim czasie zgromadzono setki eksponatów: dawnych przedmiotów codziennego użytku, archiwaliów, numizmatów, fotografii… Eksponaty zgromadzone w ówczesnej siedzibie Towarzystwa, na pierwszym piętrze w „Sali Królewskiej”, pozwoliły już w 1967 r. na organizację pierwszej wystawy, która czynna była w dniach 10-17 grudnia. Dała ona początek działalności społecznego Muzeum Regionalnego Towarzystwa Miłośników Ziemi Mieleckiej. Tablica firmowa znajduje się dzisiaj w zbiorach muzealnych. Dziesięcioletnia działalność tego społecznego muzeum, którym kierowali (również społecznie) dr M. Maciąga i W. Jaderny, oraz niemałe zbiory, których ilość przekraczała liczbę 2000 szt. – stały się wspaniałym, wartościowym i trwałym fundamentem pod Muzeum Regionalne w Mielcu, powołane jako placówka państwowa 31 grudnia 1977 r. (od 1998 r. Muzeum Regionalne Samorządowego Centrum Kultury w Mielcu). Dyrekcję placówki powierzono mieleckiemu artyście malarzowi, działaczowi kulturalnemu Henrykowi Momotowi . W 1967 r. w łonie TMZM reaktywowany został, po 18-letniej przerwie, założony w mieleckim gimnazjum w 1933 r. chór „Melodia”, którego prowadzenie powierzono Franciszkowi Saramie (obecnie Towarzystwo śpiewacze „Melodia”). Towarzystwo zyskało sobie duże uznanie w ówczesnym społeczeństwie. Również dużą atencją darzył działalność Towarzystwa świetny krajan, światowej sławy uczony, wiceprezes Polskiej Akademii Nauk profesor Władysław Szafer. Jego przyjazd do Mielca 26 maja 1968 r. był dla mielczan miłym wydarzeniem. Profesor okazywał im dużą pomoc. Doceniając również jego zasługi dla nauki polskiej, Zarząd podjął uchwałę o nadaniu Profesorowi tytułu Członka Honorowego TMZM (z legitymacją nr 1). Po jego śmierci w roku 1970 Towarzystwo przyjęło imię uczonego.

Towarzystwo Miłośników Ziemi Mieleckiej im. Wł. Szafera było inicjatorem uratowania przed wyburzeniem i przekazania dla muzeum w 1981 r. obiektów przy obecnej ul. Jadernych 19 (nazwa ulicy to inicjatywa członków Towarzystwa). Filia Muzeum Regionalnego w Mielcu „Jadernówka” oddana została do użytku 5 V 1987 r. Członkowie Towarzystwa byli inicjatorami działań, których konsekwencją była decyzja władz miejskich z 1983 r. o przekazaniu dla muzeum „Pałacyku Oborskich”. I chociaż po 1989 r. sprawa ta odeszła na dalszy plan, to jednak 2 XI 1992 r. zapadła długo oczekiwana decyzja, potwierdzająca tamtą z roku 1983. Otwarcie pierwszej wystawy w Pałacyku Oborskich nastąpiło 22 VI 2001 r. Starania Towarzystwa doprowadziły również do odrestaurowania stojącej przy dworze Wiesiołowskich w Wojsławiu zabytkowej figury św. Jana Nepomucena, a także do wykonania repliki tablicy pamiątkowej z nazwiskami poległych w I wojnie światowej gimnazjalistów. Wspólnie z muzeum doprowadzono do odsłonięcia w 1998 r. na obiekcie „Jadernówka” (dział fotograficzny muzeum) tablicy poświęconej Augustowi i Wiktorowi Jadernym.

Jan Stępień cz.2 (wycinek z historii TMZM Mielec)