W związku ze zbliżającą się przebudową rynku mieleckiego prezentujemy artykuł w którym opisano ciekawy fragment historii związany z mieleckim rynkiem.
22-03-2010
Niewielu wie, że na
mieleckim rynku prawie przez cztery lata był tymczasowy cmentarz wojenny, na
którym pochowani byli żołnierze Armii Czerwonej. Cmentarz znajdował się po
prawej stronie szosy przecinającej rynek w stronę Tarnowa. Otoczony był niskim
płotkiem siatkowym z główną środkową ścieżką łączącą dwie przeciwległe furtki
wejściowe. Cmentarz składał się z 39 grobów zarówno pojedynczych jak i
zbiorowych ogrodzonych drewnianymi płotkami. Na grobach umieszczone były
drewniane obeliski wykonane przez kolegów poległych żołnierzy ozdobione godłem
ZSRR, czyli czerwoną pięcioramienną gwiazdą. Pochówki na tym cmentarzu odbyły
się w dniach przechodzącego frontu w sierpniu 1944 roku.
 |
Cmentarz żołnierzy radzieckich na rynku w Mielcu, 1944r.
Fot. Wiktor Jaderny.
Ze zbiorów Janusza Strzały |
Lokalizacja cmentarza wojennego w samym środku miasta była niefortunna. Ówczesne
władze miasta postanowiły, więc utworzyć nowy cmentarz wojenny i dokonać
ekshumacji grobów z rynku oraz innych miejsc z rejonu Mielca. W tym celu
należało znaleźć miejsce pod nowy cmentarz, opracować plany nowego cmentarza i
zgromadzić fundusze. Już 13 sierpnia 1946 roku kierownik Referatu Odbudowy w
Starostwie Powiatowym w Mielcu wysłał do Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie
pierwszy projekt cmentarza dla żołnierzy Armii Czerwonej /pismo nr L.B.Z/223/46
/ wraz z wykazem miejsc, w których znajdują się prowizoryczne groby. Pierwsza
lokalizacja tego cmentarza była w miejscu cmentarza wojennego leżącego na
terenie szpitala powiatowego w odległości 200 metrów od ulicy Kędziora. Według
projektu cmentarz ten o powierzchni 152 m2 miał być powiększony do powierzchni
5000 m2. Cmentarz miał obejmować groby z gmin Mielec, Tuszów Narodowy, Czermin,
Padew. Dla pozostałych gmin powiatu mieleckiego, czyli Radomyśl Wielki,
Przecław, Wadowice Górne, miał być utworzony drugi cmentarz w Dulczy Wielkiej.
Dla tego drugiego cmentarza wykonano nawet już pewne prace geodezyjne i
wywłaszczeniowe /patrz plan sytuacyjny cmentarza wojennego w Dulczy Wielkiej/.
Na cmentarzu w Dulczy Wielkiej miały być ekshumowane zwłoki z następujących
miejsc: Izbiska – 6 zwłok, Radomyśl miasto – 42 zwłok, Dąbie – 5 zwłok, Dulcza
Mała – 8 zwłok, Dulcza Wielka – 10 zwłok, Pień – 15 zwłok, Ruda – 13 zwłok,
Zdziarzec – 18 zwłok, Żarówka – 20 zwłok, Przecław – 3 zwłok. Większość tych
grobów była zlokalizowana na polach ornych.
Lokalizacja cmentarza przy szpitalu powiatowym w Mielcu nie uzyskała akceptacji
z uwagi na przepisy sanitarne, które wymagały zachowania odległości co najmniej
150 m od budynków mieszkalnych i szpitalnych. Ostateczną decyzję w sprawie
lokalizacji cmentarza dla żołnierzy Armii Czerwonej podjęto w dniu 29 listopada
1946 roku. W tym dniu zebrała się komisja w składzie: mgr Antoni Droba –
burmistrz, Michał Głuch – wiceburmistrz, Jan Chruściel – przewodniczący
Miejskiej Rady Narodowej, dr Eugeniusz Berger – lekarz powiatowy, dr Tadeusz
Kasprowicz – lekarz miejski, inż. Zdzisław Wieliński – kierownik Referatu
Odbudowy, ks. Michał Nawalny – proboszcz, Tadeusz Michnik – sekretarz Zarządu
Miejskiego, Stanisław Światowiec – opiekun społeczny, Kazimierz Lewandowski –
komendant Straży Miejskiej. Komisja w powyższym składzie po obszernej dyskusji w
sprawie ustalenia miejsca pod cmentarz jednomyślnie postanowiła wyznaczyć część
parceli błonia miejskiego o powierzchni 0,5 ha za laskiem miejskim przy ulicy
Wolności po lewej stronie w odległości 45 m od drogi. Uznano też jednomyślnie,
że ten plac nadaje się pod wspomniany cmentarz, gdyż gleba i podglebie
odpowiadają wymaganym warunkom cmentarzy.
Dnia 31 stycznia 1948 roku w gabinecie Starosty Powiatowego w Mielcu na zebraniu
przedstawicieli wszystkich partii politycznych, związków i organizacji
społecznych, władz i urzędów powstał Komitet Ekshumacyjny podzielony na
poszczególne sekcje, który postanowił przeprowadzić ekshumacje grobów żołnierzy
radzieckich znajdujących się w rynku oraz sąsiednich ulic, a także grobów z
drugiego tymczasowego cmentarza żołnierzy radzieckich z terenu Szpitala
Powiatowego w Mielcu koło Góry Cyranowskiej. Sekcja techniczna po opracowaniu
planów rozpoczęła wytyczanie w terenie nowego cmentarza wojennego na gruncie
gminy miasta Mielca, przy szosie prowadzącej do Kolbuszowej w odległości 800
metrów od toru kolejowego. Po ukończeniu prac wstępnych na podstawie decyzji
Starosty Powiatowego mgr Bronisława Rogalskiego działającego z ramienia Komitetu
Ekshumacyjnego przystąpiono do ekshumacji. Na prace ziemne związane z ekshumacja
przyjęto ofertę przedłożoną dnia 03.03.1948 przez Józefa Maziarskiego z Mielca,
z którym w dniu 04.03.1948 Starosta Powiatowy podpisał umowę. Po porozumieniu
Starosty Powiatowego w Mielcu z sekcją techniczną i po uprzednim zawiadomieniu
kompetentnych czynników, urzędów, władz oraz oddziału Polskiego Czerwonego
Krzyża (PCK) w Mielcu do rąk Pełnomocnika PCK dra Teodora Cieniały, lekarza w
Mielcu zebrała się w rynku w dniu 04.03.1948 r. o godzinie 20-00 komisja
sanitarno - techniczna w składzie:
lekarz powiatowy – dr Eugeniusz Berger, prezes Powiatowego Towarzystwa Przyjaźni
Polsko – Radzieckiej mgr Tadeusz Kutrzeba, delegat PCK Józef Sieprawski,
sekretarz sądowy jako protokolant oraz kierownik techniczny z ramienia Referatu
Odbudowy przy Urzędzie Wojewódzkim w Rzeszowie Piotr Dudek.
Przy blasku reflektora umieszczonego na budynku Urzędu Bezpieczeństwa
Publicznego rozpoczął się pierwszy etap ekshumacji. W tym dniu do godziny 7-00
rano dnia 05.03.1948 r. odkryto 7 mogił wydobywając z nich 11 zwłok, które
zostały przewiezione w odpowiedniej kolejności na nowy cmentarz radziecki, gdzie
zasypano je w przygotowanych mogiłach zachowując tą samą kolejność. Na 11 zwłok
wydobyto dwie trumny w dobrym stanie, reszta zaś zwłok nie posiadała trumien. W
drugim etapie prac ekshumacyjnych tj. dnia 5 marca 1948 roku rozpoczęto
ekshumację o godzinie 16-00, a ukończono w dniu 6 marca o godzinie 2-00 w nocy.
W tym czasie otworzono 9 mogił, wydobywając 10 zwłok, z których dwoje zwłok było
w trumnach, a jedna z nich rozpadła się w skutek zbutwienia desek. W liczbie
tych zwłok znajdowały się zwłoki dwóch kobiet rozpoznanych z napisów. Praca
nocna została przerwana wskutek nadmiernego zmęczenia robotników. Trzeci etap
ekshumacji wykonano dnia 6 marca 1948 roku od godziny 7-00 rano do godziny 14-00
oraz po przerwie od godziny 16-00 do godziny 21-00. W tym etapie odkryto 23
mogiły, wydobywając 26 zwłok, z nich 3 zwłoki były w trumnach. Z ogólnej ilości
39 mogił wydobyto 47 zwłok. Wszystkie zwłoki zostały przewiezione na nowy
cmentarz wojenny wozami konnymi w odpowiednio przygotowanych trumnach, o ile
takowych zwłoki nie posiadały, zasypując je w wykopanych mogiłach bezzwłocznie
stosując środki dezynfekcyjne. Mogiły rozmieszczono w tym samym porządku co i na
rynku z tymi samymi obeliskami. Niektóre z grobów na rynku posiadały tabliczki z
napisami imiennymi i stopniem służbowym z tych zdołano odczytać i sprawdzić
według ewidencji mimo zniszczenia i zatarcia napisów 12 nazwisk oficerów i15
nazwisk sierżantów i żołnierzy szeregowych Armii Czerwonej. Inne nazwiska były
nieznane lub nie zdołano ich odczytać z powodu zupełnego zatarcia napisów.
Przeciętna głębokość mogił na rynku wynosiła 1,5 m, teren podmokły o podłożu
ilastym. Ciała poległych były w kompletnym rozkładzie. Opróżnione mogiły
zdezynfekowano wapnem chlorowym i zasypano.
We wszystkich etapach ekshumacji pracowało 18 robotników. W każdym etapie prac
ekshumacyjnych bez przerwy obecny był delegat z Polskiego Czerwonego Krzyża,
Józef Sieprawski, który sprawował nadzór sanitarny i jednocześnie pełnił rolę
protokolanta. Pozostali członkowie komisji sanitarno-technicznej kontrolowali na
zmianę przebieg prac jak również przeprowadzali inspekcję Naczelnicy Urzędów
Władz i Bezpieczeństwa Publicznego.
Po przeprowadzeniu ekshumacji z rynku, przystąpiono do ekshumacji zwłok z grobów
rozmieszczonych w różnych punktach miasta Mielca, a mianowicie z ulicy
Kościuszki, Rzecznej, Polnej, Legionów, Żwirki i Wigury. Po uprzednim zgłoszeniu
grobów, przez właścicieli ogrodów lub placów, na których znajdowały się groby,
grupa 10 – u ludzi odkryła następujące groby:
ul.
Rzeczna |
ogród Kaysiewicza
ogród Korpantego |
2
zwłok
1 zwłoki |
ul.
Kościuszki |
ogród Leyki
ogród Kalisza
ogród Wandy Janickiej |
1
zwłoki
1 zwłoki
1 zwłoki |
ul.
Polna |
ogród Nowaka |
1
zwłoki |
ul.
Legionów |
ogród
Oborskiego
na polu Dąbrowskiego
ogród Leyki
ogród Rzepki |
4
zwłoki
3 zwłoki
2 zwłok
1 zwłoki |
ul.
Żwirki i Wigury
|
plac kina „Odra” i ogród
Gimnazjum Państwowe |
4
zwłoki |
Razem |
|
21
zwłok |
Pośród nich 3 posiadały trumny. Z nagrobków zdołano odczytać 2 nazwiska
poległych. Zwłoki w zupełnym rozkładzie z resztkami ubrań przewiezione zostały w
przygotowanych trumnach na nowy cmentarz wojenny gdzie pochowano ich w nowych
mogiłach. Protokół z ekshumacji spisany w dniu 9.03.1948 podpisała komisja w
składzie: dr Eugeniusz Berger, mgr Tadeusz Kutrzeba, Piotr Dudek i Tadeusz
Karbowski – delegat PCK, który sporządził protokół.
Po przeprowadzeniu ekshumacji z terenu miasta Mielca, przystąpiono do dalszej
ekshumacji z tymczasowego cmentarza wojennego leżącego na terenie szpitala
powiatowego. Cmentarz ten o wymiarach 70x40 metrów położony był na wzniesieniu i
otoczony drewnianym płotkiem z jedną główną ozdobną bramą wejściową od strony
zachodniej. Groby były dobrze utrzymane w ilości 77 rozmieszczone w sześciu
równoległych rzędach. Z tej liczby 22 było wspólnych, a 55 pojedynczych, na
których były umieszczone drewniane nagrobki z tabliczkami oraz godłem ZSRR.
Nagrobki pomalowane były czerwoną farbą, napisy białą, z których część udało się
odczytać. W pierwszym etapie prac ekshumacyjnych tj. dnia 10.03.1948 r. od godz.
7-00 do godz. 17-00 po uprzednim zawiadomieniu dyrekcji szpitala powiatowego
jako gospodarza terenu, odkryto 33 groby w tym 19 pojedynczych i 14 zbiorowych
wydobywając 81 zwłok. W grobach pojedynczych zwłoki umieszczone były w trumnach,
po otworzeniu, których po znajdujących się włosach, spinkach, grzebieniach,
szczątkach ubioru, rozpoznano zwłoki 2 kobiet i 3 dzieci. Jeden grób zbiorowy
zawierał trumnę z 9 szczątkami spalonych żołnierzy owinięte w koc, drugi 7 zwłok
w 4 trumnach, mianowicie 3 trumny po 2 zwłok a jedna trumna z jednymi zwłokami.
W trzecim grobie było 5 zwłok bez trumien, w następnych 3 grobach znajdowały się
zwłoki po 6 w każdym w każdym wszystkie bez trumien. Następne dwa groby
zawierały 8 zwłok po 4 w każdym, dalej 3 groby po 3 zwłoki bez trumien i trzy
groby po 2 zwłok w trumnach. Razem wydobyto 81 zwłok.
Następnego dnia tj. 11.02.1948 r. rozpoczęto prace o godz. 7-00 a ukończono o
godz. 17-00, w tym czasie odkryto 36 grobów pojedynczych i 8 wspólnych. W
grobach pojedynczych zwłoki również były w trumnach, a jeden z nich zawierał
zwłoki dziecka. W grobach wspólnych odkryto 2 groby po 10 zwłok w każdym bez
trumien, 1 grób 3 zwłoki bez trumien i ostatnie 3 groby zawierały 6 zwłok po 2 w
każdym z trumnami. W sumie wydobyto tego dnia 74 zwłok. Dodatkowo w tym samym
dniu na polu Marii Lachnit przy ulicy Kędziora wydobyto jedne nieznane zwłoki.
Wydobyte zwłoki były w kompletnym rozkładzie, na niektórych były szczątki ubrań.
Wszystkie zwłoki wraz z obeliskami zostały przewiezione na nowy cmentarz
wojenny, wozami konnymi w odpowiednio przygotowanych trumnach, jeżeli dane
zwłoki ich nie posiadały zasypując je w wykopanych mogiłach, stosując środki
dezynfekujące. W czasie prac ekshumacyjnych na terenie szpitala powiatowego bez
przerwy był obecny jako protokolant delegat PCK oddziału Mielec, Tadeusz
Karbowski, sprawując jednocześnie nadzór sanitarny. Przebieg prac kontrolowali
jak poprzednio Naczelnicy Urzędów Władz i Bezpieczeństwa Publicznego, jak
również członkowie komisji sanitarno-technicznej w składzie: dr Tadeusz Berger,
mgr Tadeusz Kutrzeba i Piotr Dudek.
W trakcie prac ekshumacyjnych w gabinecie Starosty Powiatowego w Mielcu odbyła
się w dniu 06.03.1948 r. konferencja przedstawicieli partii politycznych,
urzędów i władz w trakcie której podjęto decyzję o przeprowadzeniu uroczystości
ekshumacyjnej w dniu 13.03.1948 r. W tym dniu o godzinie 16-tej na placu gen.
Świerczewskiego (dzisiejszy plac rynku), zebrały się ze sztandarami partie
polityczne, stowarzyszenia, szkoły, honorowe oddziały MO i Ochrony PZL oraz
tłumy publiczności. Uroczystość rozpoczęto hymnami ZSRR i Polski odegranych
przez Ochotniczą Straż Pożarną Mielec, po odegraniu których głos zabrał
Przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej Jan Chruściel żegnając zwłoki poległych
żołnierzy, które przeniesiono na nowy cmentarz, a minutą ciszy oddano cześć
poległym żołnierzom Armii Czerwonej. Z placu gen. Świerczewskiego, wyruszył
pochód ulicami miasta na nowy cmentarz wojenny przy dzisiejszej ulicy Wolności z
orkiestrą OSP Mielec, sztandarami PPR, PPS, SL, PZL, ORMO, OSP, ZWM, Związku
Budowlanego. W pochodzie szli przedstawiciele władz, funkcjonariusze państwowi i
samorządowi, członkowie partii politycznych, szkoły, oddziały MO, Ochrony PZL,
OSP i tłumy publiczności. Na nowym cmentarzu wojennym przemawiali
przedstawiciele władz administracyjnych, prezes Powiatowej Rady Narodowej,
sekretarz PPR, następnie orkiestra odegrała marsza żałobnego, a chór gimnazjalny
odśpiewał utwór muzyczny. Na zakończenie uroczystości oddziały MO i Ochrony PZL
oddały 3-krotną salwę honorową. Według sprawozdania Starosty Powiatowego w
Mielcu „obecny tłum na uroczystości był wyrazem oddania hołdu poległym i dowodem
wdzięczności społeczeństwa mieleckiego tym, którzy w imię wolności oddali
życie”.
Do końca kwietnia 1949 roku na nowy cmentarz wojenny ekshumowano 1579 zwłok.
Według wykazów pozostało do ekshumowania z gmin Czernin, Wadowice Górne,
Radomyśl, Przecław jeszcze 711 zwłok.
Cmentarz ogrodzony był płotem siatkowym, a groby miały opaski betonowe, aby
wiatr nie rozwiewał mogił. W kwietniu 1949 roku cmentarz składał się z
następujących mogił: mogiły pojedyncze 1x2 m – 36 sztuk, mogiły 2x36,6 m – 2
sztuki, mogiły 2x10,2 m – 18 sztuk, mogiły 2x12,6 m – 14 sztuk. W tym czasie
opracowany został projekt przebudowy cmentarza. Piotr Dudek z Urzędu
Wojewódzkiego w Rzeszowie opracował w lipcu 1949 roku projekt techniczny
przebudowy cmentarza, który Ministerstwo Administracji Publicznej /Departament
Publiczny/ w dniu 10.10.1949 roku zaakceptowało. Projekt nowego cmentarza
przewidywał między innymi wybudowanie pomnika w miejscu centralnym cmentarza
/patrz widok pomnika/. Wykonanie przebudowy cmentarza Starostwo Powiatowe
zleciło wykonanie Spółdzielni Pracy „Pion” w Mielcu za kwotę 700 tysięcy
złotych. Po tej przebudowie cmentarz przetrwał do lat siedemdziesiątych, kiedy
to nastąpiła kolejna przebudowa.
P.S. Artykuł wraz z przypisami publikowany był w kwartalniku NADWISŁOCZE
Andrzej Krempa