Cmentarz żołnierzy radzieckich na rynku w Mielcu, 1944r. Fot. Wiktor Jaderny. Ze zbiorów Janusza Strzały

Lokalizacja cmentarza wojennego w samym środku miasta była niefortunna. Ówczesne władze miasta postanowiły, więc utworzyć nowy cmentarz wojenny i dokonać ekshumacji grobów z rynku oraz innych miejsc z rejonu Mielca. W tym celu należało znaleźć miejsce pod nowy cmentarz, opracować plany nowego cmentarza i zgromadzić fundusze. Już 13 sierpnia 1946 roku kierownik Referatu Odbudowy w Starostwie Powiatowym w Mielcu wysłał do Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie pierwszy projekt cmentarza dla żołnierzy Armii Czerwonej /pismo nr L.B.Z/223/46 / wraz z wykazem miejsc, w których znajdują się prowizoryczne groby. Pierwsza lokalizacja tego cmentarza była w miejscu cmentarza wojennego leżącego na terenie szpitala powiatowego w odległości 200 metrów od ulicy Kędziora. Według projektu cmentarz ten o powierzchni 152 m2 miał być powiększony do powierzchni 5000 m2. Cmentarz miał obejmować groby z gmin Mielec, Tuszów Narodowy, Czermin, Padew. Dla pozostałych gmin powiatu mieleckiego, czyli Radomyśl Wielki, Przecław, Wadowice Górne, miał być utworzony drugi cmentarz w Dulczy Wielkiej.
Dla tego drugiego cmentarza wykonano nawet już pewne prace geodezyjne i wywłaszczeniowe /patrz plan sytuacyjny cmentarza wojennego w Dulczy Wielkiej/. Na cmentarzu w Dulczy Wielkiej miały być ekshumowane zwłoki z następujących miejsc: Izbiska – 6 zwłok, Radomyśl miasto – 42 zwłok, Dąbie – 5 zwłok, Dulcza Mała – 8 zwłok, Dulcza Wielka – 10 zwłok, Pień – 15 zwłok, Ruda – 13 zwłok, Zdziarzec – 18 zwłok, Żarówka – 20 zwłok, Przecław – 3 zwłok. Większość tych grobów była zlokalizowana na polach ornych.

Lokalizacja cmentarza przy szpitalu powiatowym w Mielcu nie uzyskała akceptacji z uwagi na przepisy sanitarne, które wymagały zachowania odległości co najmniej 150 m od budynków mieszkalnych i szpitalnych. Ostateczną decyzję w sprawie lokalizacji cmentarza dla żołnierzy Armii Czerwonej podjęto w dniu 29 listopada 1946 roku. W tym dniu zebrała się komisja w składzie: mgr Antoni Droba – burmistrz, Michał Głuch – wiceburmistrz, Jan Chruściel – przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej, dr Eugeniusz Berger – lekarz powiatowy, dr Tadeusz Kasprowicz – lekarz miejski, inż. Zdzisław Wieliński – kierownik Referatu Odbudowy, ks. Michał Nawalny – proboszcz, Tadeusz Michnik – sekretarz Zarządu Miejskiego, Stanisław Światowiec – opiekun społeczny, Kazimierz Lewandowski – komendant Straży Miejskiej. Komisja w powyższym składzie po obszernej dyskusji w sprawie ustalenia miejsca pod cmentarz jednomyślnie postanowiła wyznaczyć część parceli błonia miejskiego o powierzchni 0,5 ha za laskiem miejskim przy ulicy Wolności po lewej stronie w odległości 45 m od drogi. Uznano też jednomyślnie, że ten plac nadaje się pod wspomniany cmentarz, gdyż gleba i podglebie odpowiadają wymaganym warunkom cmentarzy.


Dnia 31 stycznia 1948 roku w gabinecie Starosty Powiatowego w Mielcu na zebraniu przedstawicieli wszystkich partii politycznych, związków i organizacji społecznych, władz i urzędów powstał Komitet Ekshumacyjny podzielony na poszczególne sekcje, który postanowił przeprowadzić ekshumacje grobów żołnierzy radzieckich znajdujących się w rynku oraz sąsiednich ulic, a także grobów z drugiego tymczasowego cmentarza żołnierzy radzieckich z terenu Szpitala Powiatowego w Mielcu koło Góry Cyranowskiej. Sekcja techniczna po opracowaniu planów rozpoczęła wytyczanie w terenie nowego cmentarza wojennego na gruncie gminy miasta Mielca, przy szosie prowadzącej do Kolbuszowej w odległości 800 metrów od toru kolejowego. Po ukończeniu prac wstępnych na podstawie decyzji Starosty Powiatowego mgr Bronisława Rogalskiego działającego z ramienia Komitetu Ekshumacyjnego przystąpiono do ekshumacji. Na prace ziemne związane z ekshumacja przyjęto ofertę przedłożoną dnia 03.03.1948 przez Józefa Maziarskiego z Mielca, z którym w dniu 04.03.1948 Starosta Powiatowy podpisał umowę. Po porozumieniu Starosty Powiatowego w Mielcu z sekcją techniczną i po uprzednim zawiadomieniu kompetentnych czynników, urzędów, władz oraz oddziału Polskiego Czerwonego Krzyża (PCK) w Mielcu do rąk Pełnomocnika PCK dra Teodora Cieniały, lekarza w Mielcu zebrała się w rynku w dniu 04.03.1948 r. o godzinie 20-00 komisja sanitarno - techniczna w składzie:
lekarz powiatowy – dr Eugeniusz Berger, prezes Powiatowego Towarzystwa Przyjaźni Polsko – Radzieckiej mgr Tadeusz Kutrzeba, delegat PCK Józef Sieprawski, sekretarz sądowy jako protokolant oraz kierownik techniczny z ramienia Referatu Odbudowy przy Urzędzie Wojewódzkim w Rzeszowie Piotr Dudek.

Przy blasku reflektora umieszczonego na budynku Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego rozpoczął się pierwszy etap ekshumacji. W tym dniu do godziny 7-00 rano dnia 05.03.1948 r. odkryto 7 mogił wydobywając z nich 11 zwłok, które zostały przewiezione w odpowiedniej kolejności na nowy cmentarz radziecki, gdzie zasypano je w przygotowanych mogiłach zachowując tą samą kolejność. Na 11 zwłok wydobyto dwie trumny w dobrym stanie, reszta zaś zwłok nie posiadała trumien. W drugim etapie prac ekshumacyjnych tj. dnia 5 marca 1948 roku rozpoczęto ekshumację o godzinie 16-00, a ukończono w dniu 6 marca o godzinie 2-00 w nocy. W tym czasie otworzono 9 mogił, wydobywając 10 zwłok, z których dwoje zwłok było w trumnach, a jedna z nich rozpadła się w skutek zbutwienia desek. W liczbie tych zwłok znajdowały się zwłoki dwóch kobiet rozpoznanych z napisów. Praca nocna została przerwana wskutek nadmiernego zmęczenia robotników. Trzeci etap ekshumacji wykonano dnia 6 marca 1948 roku od godziny 7-00 rano do godziny 14-00 oraz po przerwie od godziny 16-00 do godziny 21-00. W tym etapie odkryto 23 mogiły, wydobywając 26 zwłok, z nich 3 zwłoki były w trumnach. Z ogólnej ilości 39 mogił wydobyto 47 zwłok. Wszystkie zwłoki zostały przewiezione na nowy cmentarz wojenny wozami konnymi w odpowiednio przygotowanych trumnach, o ile takowych zwłoki nie posiadały, zasypując je w wykopanych mogiłach bezzwłocznie stosując środki dezynfekcyjne. Mogiły rozmieszczono w tym samym porządku co i na rynku z tymi samymi obeliskami. Niektóre z grobów na rynku posiadały tabliczki z napisami imiennymi i stopniem służbowym z tych zdołano odczytać i sprawdzić według ewidencji mimo zniszczenia i zatarcia napisów 12 nazwisk oficerów i15 nazwisk sierżantów i żołnierzy szeregowych Armii Czerwonej. Inne nazwiska były nieznane lub nie zdołano ich odczytać z powodu zupełnego zatarcia napisów. Przeciętna głębokość mogił na rynku wynosiła 1,5 m, teren podmokły o podłożu ilastym. Ciała poległych były w kompletnym rozkładzie. Opróżnione mogiły zdezynfekowano wapnem chlorowym i zasypano.

We wszystkich etapach ekshumacji pracowało 18 robotników. W każdym etapie prac ekshumacyjnych bez przerwy obecny był delegat z Polskiego Czerwonego Krzyża, Józef Sieprawski, który sprawował nadzór sanitarny i jednocześnie pełnił rolę protokolanta. Pozostali członkowie komisji sanitarno-technicznej kontrolowali na zmianę przebieg prac jak również przeprowadzali inspekcję Naczelnicy Urzędów Władz i Bezpieczeństwa Publicznego.

Po przeprowadzeniu ekshumacji z rynku, przystąpiono do ekshumacji zwłok z grobów rozmieszczonych w różnych punktach miasta Mielca, a mianowicie z ulicy Kościuszki, Rzecznej, Polnej, Legionów, Żwirki i Wigury. Po uprzednim zgłoszeniu grobów, przez właścicieli ogrodów lub placów, na których znajdowały się groby, grupa 10 – u ludzi odkryła następujące groby:

Pośród nich 3 posiadały trumny. Z nagrobków zdołano odczytać 2 nazwiska poległych. Zwłoki w zupełnym rozkładzie z resztkami ubrań przewiezione zostały w przygotowanych trumnach na nowy cmentarz wojenny gdzie pochowano ich w nowych mogiłach. Protokół z ekshumacji spisany w dniu 9.03.1948 podpisała komisja w składzie: dr Eugeniusz Berger, mgr Tadeusz Kutrzeba, Piotr Dudek i Tadeusz Karbowski – delegat PCK, który sporządził protokół.
Po przeprowadzeniu ekshumacji z terenu miasta Mielca, przystąpiono do dalszej ekshumacji z tymczasowego cmentarza wojennego leżącego na terenie szpitala powiatowego. Cmentarz ten o wymiarach 70x40 metrów położony był na wzniesieniu i otoczony drewnianym płotkiem z jedną główną ozdobną bramą wejściową od strony zachodniej. Groby były dobrze utrzymane w ilości 77 rozmieszczone w sześciu równoległych rzędach. Z tej liczby 22 było wspólnych, a 55 pojedynczych, na których były umieszczone drewniane nagrobki z tabliczkami oraz godłem ZSRR. Nagrobki pomalowane były czerwoną farbą, napisy białą, z których część udało się odczytać. W pierwszym etapie prac ekshumacyjnych tj. dnia 10.03.1948 r. od godz. 7-00 do godz. 17-00 po uprzednim zawiadomieniu dyrekcji szpitala powiatowego jako gospodarza terenu, odkryto 33 groby w tym 19 pojedynczych i 14 zbiorowych wydobywając 81 zwłok. W grobach pojedynczych zwłoki umieszczone były w trumnach, po otworzeniu, których po znajdujących się włosach, spinkach, grzebieniach, szczątkach ubioru, rozpoznano zwłoki 2 kobiet i 3 dzieci. Jeden grób zbiorowy zawierał trumnę z 9 szczątkami spalonych żołnierzy owinięte w koc, drugi 7 zwłok w 4 trumnach, mianowicie 3 trumny po 2 zwłok a jedna trumna z jednymi zwłokami. W trzecim grobie było 5 zwłok bez trumien, w następnych 3 grobach znajdowały się zwłoki po 6 w każdym w każdym wszystkie bez trumien. Następne dwa groby zawierały 8 zwłok po 4 w każdym, dalej 3 groby po 3 zwłoki bez trumien i trzy groby po 2 zwłok w trumnach. Razem wydobyto 81 zwłok.

Następnego dnia tj. 11.02.1948 r. rozpoczęto prace o godz. 7-00 a ukończono o godz. 17-00, w tym czasie odkryto 36 grobów pojedynczych i 8 wspólnych. W grobach pojedynczych zwłoki również były w trumnach, a jeden z nich zawierał zwłoki dziecka. W grobach wspólnych odkryto 2 groby po 10 zwłok w każdym bez trumien, 1 grób 3 zwłoki bez trumien i ostatnie 3 groby zawierały 6 zwłok po 2 w każdym z trumnami. W sumie wydobyto tego dnia 74 zwłok. Dodatkowo w tym samym dniu na polu Marii Lachnit przy ulicy Kędziora wydobyto jedne nieznane zwłoki. Wydobyte zwłoki były w kompletnym rozkładzie, na niektórych były szczątki ubrań. Wszystkie zwłoki wraz z obeliskami zostały przewiezione na nowy cmentarz wojenny, wozami konnymi w odpowiednio przygotowanych trumnach, jeżeli dane zwłoki ich nie posiadały zasypując je w wykopanych mogiłach, stosując środki dezynfekujące. W czasie prac ekshumacyjnych na terenie szpitala powiatowego bez przerwy był obecny jako protokolant delegat PCK oddziału Mielec, Tadeusz Karbowski, sprawując jednocześnie nadzór sanitarny. Przebieg prac kontrolowali jak poprzednio Naczelnicy Urzędów Władz i Bezpieczeństwa Publicznego, jak również członkowie komisji sanitarno-technicznej w składzie: dr Tadeusz Berger, mgr Tadeusz Kutrzeba i Piotr Dudek.

W trakcie prac ekshumacyjnych w gabinecie Starosty Powiatowego w Mielcu odbyła się w dniu 06.03.1948 r. konferencja przedstawicieli partii politycznych, urzędów i władz w trakcie której podjęto decyzję o przeprowadzeniu uroczystości ekshumacyjnej w dniu 13.03.1948 r. W tym dniu o godzinie 16-tej na placu gen. Świerczewskiego (dzisiejszy plac rynku), zebrały się ze sztandarami partie polityczne, stowarzyszenia, szkoły, honorowe oddziały MO i Ochrony PZL oraz tłumy publiczności. Uroczystość rozpoczęto hymnami ZSRR i Polski odegranych przez Ochotniczą Straż Pożarną Mielec, po odegraniu których głos zabrał Przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej Jan Chruściel żegnając zwłoki poległych żołnierzy, które przeniesiono na nowy cmentarz, a minutą ciszy oddano cześć poległym żołnierzom Armii Czerwonej. Z placu gen. Świerczewskiego, wyruszył pochód ulicami miasta na nowy cmentarz wojenny przy dzisiejszej ulicy Wolności z orkiestrą OSP Mielec, sztandarami PPR, PPS, SL, PZL, ORMO, OSP, ZWM, Związku Budowlanego. W pochodzie szli przedstawiciele władz, funkcjonariusze państwowi i samorządowi, członkowie partii politycznych, szkoły, oddziały MO, Ochrony PZL, OSP i tłumy publiczności. Na nowym cmentarzu wojennym przemawiali przedstawiciele władz administracyjnych, prezes Powiatowej Rady Narodowej, sekretarz PPR, następnie orkiestra odegrała marsza żałobnego, a chór gimnazjalny odśpiewał utwór muzyczny. Na zakończenie uroczystości oddziały MO i Ochrony PZL oddały 3-krotną salwę honorową. Według sprawozdania Starosty Powiatowego w Mielcu „obecny tłum na uroczystości był wyrazem oddania hołdu poległym i dowodem wdzięczności społeczeństwa mieleckiego tym, którzy w imię wolności oddali życie”.
Do końca kwietnia 1949 roku na nowy cmentarz wojenny ekshumowano 1579 zwłok. Według wykazów pozostało do ekshumowania z gmin Czernin, Wadowice Górne, Radomyśl, Przecław jeszcze 711 zwłok.

Cmentarz ogrodzony był płotem siatkowym, a groby miały opaski betonowe, aby wiatr nie rozwiewał mogił. W kwietniu 1949 roku cmentarz składał się z następujących mogił: mogiły pojedyncze 1x2 m – 36 sztuk, mogiły 2x36,6 m – 2 sztuki, mogiły 2x10,2 m – 18 sztuk, mogiły 2x12,6 m – 14 sztuk. W tym czasie opracowany został projekt przebudowy cmentarza. Piotr Dudek z Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie opracował w lipcu 1949 roku projekt techniczny przebudowy cmentarza, który Ministerstwo Administracji Publicznej /Departament Publiczny/ w dniu 10.10.1949 roku zaakceptowało. Projekt nowego cmentarza przewidywał między innymi wybudowanie pomnika w miejscu centralnym cmentarza /patrz widok pomnika/. Wykonanie przebudowy cmentarza Starostwo Powiatowe zleciło wykonanie Spółdzielni Pracy „Pion” w Mielcu za kwotę 700 tysięcy złotych. Po tej przebudowie cmentarz przetrwał do lat siedemdziesiątych, kiedy to nastąpiła kolejna przebudowa.

P.S. Artykuł wraz z przypisami publikowany był w kwartalniku NADWISŁOCZE

Andrzej Krempa